فول فایل

مردم شناسی((زنان فرهیخته دوره قاجار)) از جمله مسائلى كه در بررسى تاريخ معاصر ايران كمتر بدان توجه شده وضعيت زنان فرهيخته و هنرمند در دوره قاجار است. تنها دركتابهاى معدودى چون خيرات حسان، تاريخ عضدى و تذكره نقل مجلس زندگينامه هايى كوتاه وگذرا از برخى زنان دانشمند و اديب اين‏دوره ذكر شده است، به همين علت جايگاه زنان فرزانه ايران در عصر قاجارناشناخته و مبهم است. غالباً به سبب عدم تحقيق و تتبّع لازم در دوره قاجار چنين تصور مى‏شود كه اين دوره دوران زنان فرزانه پرور نبوده است، حال آنكه‏اين دوران با وجود تعداد زيادى از زنان اديب و شاعر و هنرمند و خوشنويس از دوره‏هاى زاينده و بارور در تاريخ فرزانگى زنان ايران به‏شمار مى‏آيد، چيزى كه هست بر اثر برخى از شرايط عصر كه معمولاً تمايلى به ابراز هنر زنان وجود نداشت بسيارى از بانوان فرزانه‏معرفى نشده و گمنام باقى ماندند. چنانكه گاه با زنانى شاعر و نويسنده مانند مؤلف كتاب معايب الرجال از آثار مهم نقد اجتماعى دردوره قاجار، مواجه مى‏شويم كه آثارشان را بى نام و عنوان به جامعه عرضه مى‏كردند. گزارشهاى سياحان خارجى و تذكره‏نويسان ايرانى از شرح حال زنان سخنور و هنرمند اين دوره چه در دربارها و خانواده‏هاى رجال وچه در ديگر طبقات جامعه به روشنى بيان كننده كثرت اين عده است،(1) ليدى شل (Sheil) همسر وزير مختار انگليس در ايران در دوره‏حكومت ناصرالدين شاه در اين باره مى‏نويسد: «زنان طبقه مرفه معمولاً باسواد و با شعر و ادب مملكت خويش آشنايى دارند...»(2) از ميان زنان فرهيخته و ادب‏ور دوره قاجار مى‏توان به كسانى چون طاووس‏خانم، دلشاد و آغاباجى اشاره نمود كه هر سه از زنان‏فتحعلى‏شاه قاجار و اهل شعر و ادب بودند. نمونه‏هايى از اشعار آنان در كتابهاى مختلف تذكره آمده است.(3) از ميان دختران فتحعلى‏شاه‏كسانى چون ماه تابان خانم ملقب به قمرالسلطنه‏(4) و حسن جهان‏خانم‏(5) طبع شعر داشتند و برخى مانند عصمت، ام سلمه و ضياءالسلطنه‏علاوه بر شاعرى هنرمند و خوشنويس نيز بودند چنانكه به گفته اعتمادالسلطنه عصمت در خط نسخ استاد بود.(6) در دوره قاجار اغلب بانوانى كه به كسب دانش روى آوردند و باسواد شدند از طبع‏شعر و قريحه ادبى نيز برخوردار بودند و در اين‏زمينه آثارى از خود باقى گذاشتند. عده‏اى ديگر از زنان نيز استعداد خود را در فنون ظريفه و هنرهاى زيبا به كار گرفتند و چون‏خوشنويسى و استنساخ قرآن از هنرهاى مورد توجه اين عصر بود اغلب زنان هنرمند در جرگه خوشنويسان درآمدند.(7) از ديگر زنان صاحب نام جهان خانم ملقب به مهد عليا است وى به گفته دوستعلى‏خان‏معيّرالممالك، خط ريز و درشت را خوش مى‏نوشت، نقاشى و گلدوزى مى‏دانست، در نظم و نثردستى داشت و صاحب كتابخانه خصوصى بود.(8) عفت‏السلطنه همسر ناصرالدين شاه و مادر مسعود ميرزا ظل‏السلطان نيز از بانوان هنرمنددوره قاجار است بنابر نقل اعتمادالسلطنه، وى خط شكسته را نيكو مى‏نوشت، در علم نجوم وهيئت ماهر بود، شعر مى‏گفت و به تصوف و عرفان نيز گرايش داشت.(9)